पोशिंद्यांना हवे धोरणांचे पाठबळ कृषी दिना निमित्त डॉ. नीलेश पाटील यांचा विशेष लेख

कृषी दिना निमित्त डॉ. नीलेश पाटील यांचा विशेष लेख 

 

भारतातील जवळपास अर्धी श्रमशक्ती कृषी या  प्रमुख उद्योगावर निर्भर आहे.आपला विदर्भ आणि वऱ्हाड तर शेतीक्षेत्रात अग्रेसर असाच प्रदेश म्हणावा लागेल. "विदर्भ माटी गहन, गंभीर, पग, पग रोटी, डग, डग नीर" असे विदर्भाचे व "वऱ्हाड सोन्याची कऱ्हाड" असे आमच्या वऱ्हाड प्रांताचे वर्णन केले जाते.

             आज आमच्या शेती क्षेत्रात शाश्वतपणे उत्पादन वाढवण्याची गरज आहे.वाढत्या गरजांच्या पार्श्वभूमीवर, नवोपक्रम, उद्योजकता आणि सहयोगासाठी शेती क्षेत्रात वाढत्या संधी आहेत. शेती महत्त्वाची आहेच .   आपल्या सर्वांना जगण्यासाठी खाणे आवश्यक आहे. शेती हा आपल्या मानवी इतिहासाचा एक मूलभूत घटक आहे, त्याची मुळे जगभरातील सर्व संस्कृतींमध्ये आहेत. जागतिक स्तरावर, आज आम्हाला 7.8 अब्ज लोकांना पोसण्याची गरज आहे, 2030 पर्यंत ही संख्या 8 अब्ज आणि 2050 मध्ये जवळपास 10 अब्ज लोकांपर्यंत पोहोचेल . स्थानिक आर्थिक विकासाचे पालनपोषण आणि पर्यावरणाची परिस्थिती सुधारताना ही मागणी पूर्ण करण्यासाठी एक मजबूत, निरोगी कृषी उद्योग महत्त्वाचा आहे.  शेती हा केवळ मानवी समाजाचा पाया आहे. नव्या संधीना गवसणी घालण्यासाठी काळानुरूप बदल करण्यासाठी ग्रामीण युवा शेतकरी सज्ज होत आहेत ही फार सकारात्मक बाब म्हणता येईल गरज आहे ती फक्त या प्रयासांना धोरणात्मक पाठबळाची.

 शेतीवर ही अनेक घटकांचा परिणाम होत असतो ,त्यातील काही घटक मानवी नियंत्रणाबाहेर आहेत. जे घटक मानवी नियंत्रणात आहेत त्या मध्ये मात्र सकारात्मक, विकासात्मक दृष्टिकोन हवा.आपल्या भागातील युवा शेतकरी शेती क्षेत्रातील नव्या संधीसाठी स्वतःला सज्ज करीत आहेत. त्यांना धोरणांचे, संरचनांचे व सुविधाचे पाठबळ मात्र हवेय.आज आपले शेतकरी उत्पादन क्षेत्रात चांगले करत असतांनाच उत्पादनाला प्रक्रिया, विपणन आणि सेवा क्षेत्राशी जोडण्यासाठी धडपडत आहेत हे फार आशादायी चित्र म्हणावे लागेल.उत्पादन, साठवणूक, प्रक्रिया, ब्रँडिंग, विपणन या सर्वाभोवती काम करत असताना,  त्यांचे व्यवस्थापन कसे करू शकतात याला नेहमीच मर्यादा असतात.या मर्यादावर मात करण्या साठीच धोरणात्मक, संरचनात्मक पाठबळाची गरज या शेतकऱ्यांना असते. या पाठबळातुनच शेतीक्षेत्रातील उद्योजकतेच्या नव्या संधीना गवसणी आपण घालू शकू. वातावरणातील बदलातून तयार होणारा पर्यावरणीय दबाव  हवामान, कीटक, वन्य प्राण्यांचा उपद्रव विज, सिंचन सुविधा, संरचनात्मक विकास, भांडवल, गुंतवणूक यांचे पाठबळ विदर्भातील कष्टकरी होतकरू युवा शेतकऱ्यांच्या स्वप्नाना पुढील काळात पंख देऊ शकतात.

आज आमचे शेतकरी  पारंपारिक पिकांसोबत ड्रॅगन फ्रुट्स सारख्या फळांचे चांगले उत्पादन घेत आहेत.45 डिग्री पेक्षा अधिक च्या तापमानात सफरचंदा सारख्या पिकांचे यशस्वी नियोजन करत आहेत.डेअरी, पोल्ट्री, गोट फार्मिंग, मत्स्यशेती, फुलांची शेती, विदेशी फळे, भाज्यांची शेती त्या वरील प्रक्रिया, विपणन अशा सर्वच क्षेत्राना आमच्या शेतकऱ्यांनी गवसणी घातली आहे.

शेती क्षेत्रातील जोखीम, अनिश्चितता तंत्रज्ञान, संरचना आणि गुंतवणूकी च्या सहाय्याने कमी करून शेतीक्षेत्रातील विकासाला आपण निश्चितच वेग देऊ शकू.  नवकल्पनांचा अवलंब करून शेतीक्षेत्रातील विकासाला वेग देण्यासाठी आमचा उत्पादक शेतकरी सज्ज आहे.

 कृषीविषयक ज्ञान आणि तंत्रज्ञानामध्ये जागतिक स्तरावर समानता आणून त्याची जोखीम आणि वाढीव खर्च कसा कमी करता येईल या वर काम होणे गरजेचे आहे.   शेतीक्षेत्रातील उद्योजक, गुंतवणूकदार आणि भागीदारींचे  योग्यरित्या जुळवून घेण्यासाठी धोरणात्मक सुधारांच्या प्रतीक्षेत आमचा शेतकरी आहे. भारत हा जगातील सर्वात वैविध्यपूर्ण आणि व्यापक कृषीप्रधान देश आहे. विदर्भातील शेती तर अत्यंत सुपीक आणि जैवविविधते साठी योग्य आहे.विदर्भात कृषी-हवामान झोनचा संपूर्ण स्पेक्ट्रम आहे, पिकांची प्रचंड विविधता  आणि शेतकऱ्यांची संपूर्ण श्रेणी ईथे आहे. लहानधारकांपासून ते मोठ्या प्रमाणात शेततळे, संरक्षित सिंचन व्यवस्थेसह आणि त्यामधील सर्व काही आमच्या शेतकऱ्यांनी करून पाहिले आहे.भारताच्या GDP मध्ये शेतीचा वाटा सुमारे 16% आहे आणि त्यात 40% पेक्षा जास्त श्रमशक्ती समाविष्ट आहे . हा भारतीय अर्थव्यवस्थेचा अविभाज्य भाग आहे आणि अनेकांच्या उपजीविकेवर त्याचा परिणाम होतो. कृषी क्षेत्राला बळकटी दिल्याने ग्रामीण उत्पन्नावर अवलंबून असलेल्या भारतीय कुटुंबांपैकी 75% आणि ग्रामीण गरिबीत राहणाऱ्या 770 दशलक्ष कुटुंबांना विविध यंत्रणांद्वारे आर्थिक स्थैर्य मिळेल. अधिक मजबूत पुरवठा साखळी निर्माण करणे, क्रेडिट आणि इनपुट मार्केटमध्ये प्रवेश सुधारणे. , उपकरणे सामायिकरणाचा फायदा घेण्यासाठी  प्रोत्साहन देणे. हवामान बदल आणि मुख्य पर्यावरणीय समस्या  हे शेतीशी घनिष्ठपणे जोडलेले आहेत. हवामानाचा दबाव वेगाने वाढत आहे; जगातील 10 सर्वाधिक प्रदूषित शहरांपैकी 6 शहरे भारतात आहेत . आगामी हवामान बदलासाठी आपण पूर्वीपासून तयारी करत आहोत; तो आधीच इथे आहे आणि कहर करत आहे.   संपूर्ण भारतामध्ये हवामानाचा दबाव स्पष्टपणे वाढत असल्याने, यावर उपाय म्हणून शेतीला मूलभूतपणे बदलण्याची निकड तसेच हवामान बदलाच्या प्रभावांशी  सक्रियपणे जुळवून घेण्याची गरज आहे. आमच्या शेतकऱ्यांनी शेतीमध्ये लक्षणीय नवनवीन प्रयोग केले आहेत.  असंख्य प्रतिभावान लोक, कृषीशास्त्रज्ञांपासून ते क्षेत्र तज्ञांपर्यंत, उत्पादकांपर्यंत आमच्या कडे आहेत . उत्पादनाच्या पुरवठ्याच्या बाजू सांभाळून प्रक्रिया आणि विपणनाच्या संधीही आमचे शेतकरी समर्थपणे सांभाळत असल्याची असंख्य उदाहरणे आजूबाजूला दाखविता येतील.  कृषी उत्पादनांच्या विस्तृत श्रेणीसाठी वऱ्हाडाची शेतीमाती आणि आमचा शेतकरी प्रसिद्ध आहे. देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय मागणी पूर्ण करण्यासाठी मूल्य शृंखलामध्ये महत्त्वपूर्ण कौशल्यासह आपली क्षमता आमच्या शेतकऱ्यांनी वाढवली आहे.  शेतीमध्ये तंत्रज्ञानाने नेहमीच महत्वाची भूमिका बजावली आहे. डॉ. नॉर्मन बोरलॉग आणि जगभरातील शास्त्रज्ञांच्या नेतृत्वाखाली हरित क्रांतीच्या दिवसांपासून , भारताने 1960 च्या दशकात उत्पादनात लक्षणीय बदल पाहिले . अलीकडच्या काळात कृषी क्षेत्रात तंत्रज्ञान आणि गुंतवणूक वाढवण्याची गरज आहे. विदर्भातील शेतकरी जैव तंत्रज्ञानासह सर्व नव्या तंत्रज्ञानाच्या वापरासाठी सज्ज आहे. त्यासाठी धोरणात्मक पाठबळाची मात्र अजूनही प्रतीक्षा आहे ती आहेच. GPS आणि रोबोटिक सिस्टीम, हवाई प्रतिमा आणि सेन्सर पासून लक्षणीयरीत्या सर्व तंत्रज्ञान विदर्भातील शेतकरी आत्मसात करीत आहेत. तंत्रज्ञानामध्ये शेतीक्षेत्रा समोरील अनेक आव्हानांची उत्तरे दडलेली आहेत. जैवतंत्रज्ञान आज आमच्या शेतकऱ्यांसाठी प्रामुख्याने गरजेचे आहे. शेतकऱ्यांचे बाजारातील अपयश टाळण्यापासून ते संसाधनांचा वापर ऑप्टिमाइझ करण्या पर्यंत व निर्णयक्षमता सुधारण्यापर्यंतची मोठी तफावत तंत्रज्ञान दूर करू शकते . वऱ्हाडातील वैविध्यपूर्ण लँडस्केप आणि कृषीक्षेत्रातील अडथळ्यांसाठी उपयुक्त, स्केलेबल आणि किफायतशीर तंत्रज्ञान प्राप्त करणे आज वऱ्हाडातील शेतकऱ्यांसाठी गरजेचे आहे. वऱ्हाडात तसे बघायला गेल्यास सर्व स्तरांवर मोठी उद्योजकीय ऊर्जा नक्कीच आहे. या ऊर्जेचा वापर करण्याचा आमचा मोठा, यशस्वी इतिहासही आहे . अशी अनेक क्षेत्रे आहेत जिथे वऱ्हाडातील उद्योजक भारतीय शेतीमध्ये मोठा फरक करू शकतात. वऱ्हाडा तील उद्योजकतेमध्ये शेतीक्षेत्रातील उद्योगाचा हिस्सा वाढावा या साठी आमचे युवा शेतकरी धडपडत आहेत. आम्ही डाळी पीकवितो, आम्ही तेलबिया पीकवितो, आम्ही धान्ये, भरडधान्ये, सर्व प्रकारची फळे, भाजीपाला, फुले, औषधी, सुगंधी वनस्पती पासून कापसा पर्यंत सर्व काही पिकवतोय. आमच्या उत्पादनातील व बाजारातील जोखीम होण्यासाठी आम्हाला तंत्रज्ञान, बाजारपेठांचे स्वातंत्र्य, प्रक्रिया व विपणनासाठी भांडवल, गुंतवणूक, संरचनांचे जाळे मात्र हवे आहे.

वरील सर्व बाबतीत आमच्या शेतीला व शेतकऱ्यांना अधिक कार्यक्षम उपायांची नितांत गरज आहे.  गुंतवणूकी चे मोठमोठे दावे करूनही, आम्ही जागतिक स्तरावर लॉजिस्टिक सोल्यूशन्समध्ये खूप मागे आहोत.  

विज, पाणी, शेतरस्ते, गोदामे, शीतगृहे या सारख्या पुरेशा पायाभूत सुविधांचा अभाव आम्हाला दूर करावा लागेल. भारतातील 85% शेतकरी 2 हेक्टरपेक्षा कमी जमिनीवर कार्यरत असलेले , लहान भूधारक आहेत.त्यांना स्पर्धेत आणण्यासाठी जैवतंत्रज्ञान, बाजारपेठा व भांडवलाशिवाय पर्याय नाही.

   सुधारित शीतगृहांच्या क्षमते मधील तफावतींमुळे आमच्या शेतकऱ्यांना आव्हानांचा सामना करावा लागतो. पायाभूत सुविधांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर सुधारणा करणे महागडे असले तरी, अन्न सुरक्षा आणि शेतकरी आजीविका लक्षणीयरीत्या  सुधारण्या साठी ते गरजेचे आहेच.

 आज शेतीमध्ये, भूजल संसाधने जवळजवळ संपुष्टात आली आहेत ज्यामुळे अन्न उत्पादनावर आणखी दबाव येतो. पाण्याचे संरक्षण आणि वितरण करण्यासाठी पायाभूत सुविधा आणि ऑपरेशन्स विकसित करणे तातडीने गरजेचे आहे.  उत्पादनात वैविध्य आणल्याने वाढीव लवचिकता, कमी आर्थिक आणि पर्यावरणीय जोखीम आणि अन्न आणि पौष्टिक प्रवेशामध्ये वाढ यासह असंख्य फायदे मिळतात .या साठी आमच्या शेतकऱ्यांना जैवतंत्रज्ञान हवे आहे. मिश्रित पिके, विशेषत: जास्त मार्जिनची नगदी पिके, लहान भूधारकांचे अर्थशास्त्र वाढवू शकतात आणि मातीचे आरोग्य सुधारू शकतात. ऐतिहासिकदृष्ट्या, विशेषत: विदर्भात कृषी प्रणाली खूप वैविध्यपूर्ण होती . आज ही आमचे शेतकरी या विविधते साठी प्रयत्नरत आहेत त्यांना पाठबळ मात्र हवेय.उद्योजकीय उपाय हे अंतर भरून काढू शकतात.  शेतकऱ्यांना त्यांचे उत्पादन विकणाऱ्या बाजारपेठेत प्रवेश सुलभ करू शकतात.

उत्पादने आणि सोल्यूशन्स विकसित करणाऱ्या कंपन्यांव्यतिरिक्त, आम्ही वैयक्तिक शेतकऱ्यांचा देखील उद्योजक म्हणून विचार केला पाहिजे. वैयक्तिक शेतकरी त्यांचे स्वतःचे व्यवसाय चालवतात आणि नैसर्गिकरित्या तफावत दूर करण्यासाठी नवनिर्मिती करत असतात. त्यांना योग्य प्रोत्साहन दिल्यास, वैयक्तिक शेतकऱ्यांमध्ये नवीन कल्पना निर्माण होतील. आणि उत्पादनांच्या चाचण्यांसाठी ते पुढे येतील.  अन्नाचे महत्त्व लक्षात घेता, सरकारने शेतकऱ्यांना पाठिंबा देण्यासाठी आणि स्थिर अन्न पुरवठा सुनिश्चित करण्यासाठी शेतकरीभिमुख योग्य दिशेने ठोस काम करण्याची गरज आहे. आज जागतिक बाजारपेठांच्या युगात क्रॉस-नॅशनल सहकार्यामुळे भारताच्या कृषी क्षेत्रासाठी महत्त्वपूर्ण संधी आहेत आणि नवकल्पना आणि धोरणात्मक पातळीवर उद्योजकतेचे दरवाजे उघडण्याची हीच खरी वेळ आहे . आमच्या शेती व शेतकऱ्यांसाठी साठी महत्त्वाच्या असलेल्या स्केल, भांडवल आणि नेटवर्क यासारख्या सामान्य उद्योजक आव्हानांना संबोधित करून उद्योजकतेच्या नैसर्गिक सामर्थ्याला बळ देण्याची आज गरज आहे. जागतिक बहुराष्ट्रीय कंपन्यांना शेतीक्षेत्रा तील गुंतवणूकीचे फायदे व आव्हाने माहित आहेत. आमच्या आजूबाजूलाही आज  स्टार्ट अप्स आणि उद्योजक प्रवेगकांमध्ये गुंतवणूकीची सतत लाट पहायला मिळत आहे.हे सर्व एकत्र आणणे. भारताच्या कृषी क्षेत्राला बळकट आणि विस्तारित करण्यासाठी गरजेचे आहे. अन्यथा योग्य वेळी योग्य कृतीच्या अभावामुळे आर्थिक नुकसान, वाढलेली अन्न असुरक्षितता, सामाजिक उलथापालथ आणि सततचे प्रतिकूल पर्यावरणीय परिणाम यासह गंभीर परिणाम पहायला मिळू शकतात . तथापि, आशावादी असण्याची अनेक कारणे आहेत. शेतीक्षेत्रातील वाढती जागरूकता, आमच्या शेतकऱ्यांची धडपड आणि चळवळीसह,  आणि विदर्भातील शेतकऱ्यांची अंगभूत प्रतिभा या बलस्थानां मुळे आमचे शेतकरी सहजच एकूणच उद्योगांशी  जुळवून घेत आहेत. आमच्या शेतकऱ्यांची उपलब्ध तंत्रज्ञाना सोबत जुळवून घेत उद्योजकीय मानसिकता, प्रभावी भागीदारी आणि कृषी ज्ञानाचा प्रदीर्घ इतिहास या मुळे विदर्भातील शेतकरी आजवर तग धरून आहे.या पुढे आमच्या शेतकऱ्यांच्या  सामर्थ्याचा उपयोग करून जगाला अन्न पुरवणे, शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारणे आणि पर्यावरणीय आणि हवामानविषयक समस्या कमी करणे या कठीण आव्हानांची उत्तरे मात्र तंत्रज्ञान, बाजारपेठा भांडवल, गुंतवणूक,आणि संरचनांच्या विकासातूनच धोरणकर्त्यांना स्वीकारावी लागतील.

डॉ. नीलेश पाटील 

शेतकरी संघटना युवा आघाडी विदर्भ 

मो. नं.7721841484